Het is het open en gevoelige hart dat het vermogen heeft om de wereld te transformeren.
– Chogyam Trungpa
Onze relatie met onze gevoelens en emoties.
Hoe kun jij je emoties en je emotionele leven begrijpen vanuit een psycho-spirituele oriëntatie? Hoe kun je op een directe manier met je emoties in relatie staan en ze accepteren als een deel van jezelf zodat je er vriendschap mee kunt sluiten? Het lijkt bijzonder moeilijk te zijn voor ons westerlingen om onbevreesd te zijn voor onze emoties zodat we “ in het vuur kunnen zitten” zoals de procesgeoriënteerde therapeut Arnold Mindell het zo mooi verwoordt.
Emotionele vrijheid.
In onze westerse cultuur hebben we emoties doorheen de tijd behandeld als een alterniteit, iets wat vreemd is aan onszelf. Plato aanzag ‘passie’ als iets wat behoorde tot onze lagere natuur. Freud benoemde onze instinctieve natuur als ‘es’, een ‘het’. Door emoties te zien als iets wat vreemd is aan onszelf, zijn we van onszelf vervreemd en is het moeilijk om vriendschap te sluiten met onze emoties en deze te accepteren als een integraal deel van onszelf. Deze emotionele vervreemding heeft ertoe geleid dat we onze emoties eruit gooien of dat we onze emoties onderdrukken, maar in beide gevallen zijn we er niet echt mee aanwezig. Het ‘plezier principe’, een concept uit het werk van Freud stelt dat we uitreiken naar plezierige gevoelens en onplezierige gevoelens afwijzen.
De boeddhistische psychologie geeft echter aan dat er een derde weg is die niet gebaseerd is op het plezier principe. In plaats van het grijpen naar het plezierige en het onplezierige weg te duwen, kunnen we leren om aanwezig te blijven bij onze gevoelens. De vraag is echter wat dit aanwezig zijn met een gevoel nu precies inhoudt en hoe het aanwezig zijn met onze gevoelens leidt tot emotionele vrijheid.
De boeddha onderwees dat jij je bewust dient te worden van het gehele scala van gevoelens terwijl deze oprijzen in je ervaring. Het doet er niet toe of deze gevoelens plezierig, neutraal of onaangenaam zijn. De klemtoon ligt op het accepteren van deze gevoelens. Acceptatie dien je hier niet op te vatten als een ‘instemmen met’ waarbij je jezelf verliest in het gevoel. Acceptatie is een ‘erkennen wat er is’, waarbij je ruimte schept voor het gevoel en contact maakt met de emotie zoals ze is.
Door bewust te worden van het gehele scala van gevoelens en de gevoelens als gevoelens te ervaren, kun je vrede vinden te midden van deze gevoelens en vrij worden in het ervaren van je gevoelens.
Emotionele vrijheid wordt door spirituele tradities op twee manieren ingevuld. Sommige spirituele tradities benoemen het overstijgen van je gevoelens, waarbij je niet langer beroerd wordt door je gevoelens, als emotionele vrijheid. Transcendentie van je gevoelens is hier het ideaal. We vinden dit vooral terug bij die tradities die de verzaking van de wereld centraal stellen. Andere spirituele tradities, zoals bijvoorbeeld het tantrisme in zijn verschillende vormen, zien emotioneel vrijheid als het transformeren van de gevoelens. Deze tradities leggen de klemtoon op het in de wereld zijn maar niet van de wereld zijn. Emotionele vrijheid betekent hier dat je de vrijheid hebt om een gevoel te ervaren en de vrijheid hebt om het gevoel niet te ervaren. De klemtoon ligt niet op de aanwezigheid of afwezigheid van het gevoel zelf, maar wel op je vermogen om een gevoel in zijn totaliteit te ervaren en er gelijktijdig afstand van te kunnen nemen.
Het ontwaakte hart.
De conceptuele geest schept de kloof en het hart overbrugt deze.
Sri Nisargadatta.
Psycho-spiritueel werk combineert spiritueel werk met het werken met emoties en het lichaam. De klemtoon ligt niet zozeer op het veranderen van je gevoelens, maar op het aanwezig leren zijn met je gevoelens. Het aanwezig zijn met je gevoelens is het aanwezig zijn met wat er echt is. Zonder het vermogen om aanwezig te zijn met je eigen gevoelens geven we de anderen de schuld van hetgeen we ervaren. Het aanwezig te zijn met je gevoelens stelt je in staat om te buigen voor “ de tienduizend vreugdes en de tienduizend smarten” uit het Taoïsme. Of om zoals de Tibetanen zeggen “thee te drinken met je demonen”, een metafoor voor het vrede sluiten met de realiteit van wat er is in je emotionele wereld. Gevoelens en emoties zijn natuurlijke aspecten van je hart. Veelal worden we beroerd door onze emoties en lijken we er weinig controle op uit te kunnen oefen, waardoor we de tendens ontwikkelen om ze te zien als een bedreiging, iets vervelends of iets verwarrends.
Emotionele vrijheid hangt samen met het ontwikkelen van wat sommige tradities het ontwaakte hart noemen. In de boeddhistische psychologie worden de geest en het hart aangeduid door hetzelfde woord “citta”, wat je kunt vertalen als hart-geest. Je hart-geest bevat gevoelens, emoties, gedachten, reacties, je temperament en het gewaar zijn van wat er leeft in je hart-geest. Het woord hart verwijst in dit artikel dus naar de hart-geest. Het ontwaakte hart is niet een onberoerbaar hart. Het ontwaakte hart is een hart dat vrij is om het gehele scala van gevoelens te ervaren. De boeddhistische leraar Ajahn Chah zegt: “Tranen zijn een deel van meditatie. Als je niet diep geweend hebt, ben je nog niet begonnen om te mediteren.” De Tibetaanse leraar Chogyam Trungpa zegt: “ Een heel hart is een gebroken hart.”
Het emotionele spectrum
Ik wil ontvouwen. Ik wil nergens opgevouwen blijven, omdat daar waar ik opgevouwen ben ik onwaarachtig ben.
Rainer Maria Rilke.
Onze gevoelswereld beslaat een heel spectrum aan gevoelens en sensaties. We zullen dit spectrum beschrijven door gebruik te maken van een diepte metafoor, waarbij we dieper afdalen in onze ervaring en via de emotionele ervaring afdalen in de diepere Zijnsdimensie of Essentie dimensie.
Aan de oppervlakte bevinden zich de secundaire emoties. Deze secundaire emoties zijn de reactie op onze primaire gevoelens. Veelal maken we geen onderscheid in onze ervaring tussen beide: de primaire en secundaire gevoelens. Het onderscheid tussen beide ervaringen is echter zeer centraal in het werken met gevoelens. Wat is nu precies het verschil tussen beide?
Veelal benoemen we gevoelens als plezierig of onplezierig, positief of negatief. Dit zijn evaluaties van onze gevoelens, niet de primaire gevoelens zelf. Of we reageren op een bepaald gevoel: we hebben angst voor onze angst of we houden van onze vreugde of we schamen ons voor onze opwinding. De evaluatie van onze gevoelens en de reactie op onze gevoelens zijn de secundaire emoties. Deze secundaire emoties zijn veelal de elementen die we het meeste opmerken en die een deel zijn van het voortdurende verhaal wat we aan onszelf vertellen. Door contact te maken met de primaire gevoelens dalen we als het ware af onder de verhaallijn.
Bert Hellinger, de grondlegger van de familieopstellingen, zegt in zijn therapeutische werk dat een primair gevoel een reactie is op de situatie zelf, zonder dat je reageert op dit gevoel.
Als iemand iets zegt of doet wat je kwaad maakt, is woede het primaire gevoel. Als je reageert op je woede door deze te spiritualiseren of te rationaliseren, voel jij je misschien gespannen of onrustig en dit is de secundaire emotie.
Onder het primaire gevoel bevindt zich echter de laag van de gevoelde ervaring. De term ‘de gevoelde ervaring’ komt uit het werk van Eugene Gendlin, een hoogleraar in de psychologie. De gevoelde ervaring is omvattender en dieper dan je primaire gevoel. Het is het gevoel van het geheel, waarbij jij je niet vast legt op de details. Om het geheel te ervaren hoef je niet alle bijzonderheden van het gevoel te kennen, het gaat juist om het geheel zonder de details. Je kunt contact maken met de gevoelde ervaring die aan de basis ligt van een gevoel door na te gaan hoe de totale situatie je beïnvloedt. Veelal is de gevoelde ervaring initieel vaag, maar door er contact mee te maken wordt deze duidelijker. In ons voorbeeld van de kwaadheid kan de gevoelde ervaring er een zijn van hitte en een algeheel gevoel van levendigheid en warmte die je aanzet om te handelen.
Onder de gevoelde ervaring ligt nog een diepere laag die je kunt omschrijven als ‘essentie’ of ‘zijnslaag’ of ‘primaire levendigheid’. In de boeddhistische psychologie wordt deze laag benoemd als je boeddha-natuur of oorspronkelijke natuur. Het is de ervaring van je primaire levendigheid, die je kunt ervaren als een vitaliteit die zich onder de pieken en dalen van je dagelijkse leven bevindt. Het is een ZIJNS staat die bepaalde kenmerken heeft. In het voorbeeld van woede kan deze ZIJNS staat een staat zijn van sterkte of dynamisme, die een gevoel van expansie en levendigheid oproept. Een Essentiële staat of ZIJNS staat is niet enkel een stille staat, maar kan evengoed een heel vurige, dynamische staat zijn.
Het onderscheiden van deze gelaagdheid in jezelf en het contacteren van de diepere lagen van je ervaring vraagt werk en oefening. Een theoretische uiteenzetting reikt een kader aan voor actief onderzoek, maar theoretische kennis kan nooit een substituut zijn voor ervaring en ervaringskennis.
Bronnen:
- Contemplatieve psychologie. Han F. de Wit. Uitgeverij Agora. 1987.
- After the Ecstacy, the Laundry. Jack Kornfield. Uitgeverij Random House. 2000
- Focussen, gevoel en je lijf. Eugene Gendlin. Uitgeverij De Toorts. 1981
- Love’s Hidden Symmetry. Bert Hellinger. Uitgeverij Zeig, Trucker & Co 1998
- Essence. A.H. Almaas. Uitgeverij Samuel Weiser, Inc. 1986
- Shambhala, The Sacred Path of the Warrior. Chogyam Trungpa. Uitgeverij Shambhala. 1984